In de menselijke evolutie vinden we antwoorden op hedendaagse vragen, betoogt Mark van Vugt, evolutionair psycholoog aan de Vrije Universiteit Amsterdam. „Zelfmoord is een lastig vraagstuk. Waarom zouden mensen zich vrijwillig uit de genenpoel verwijderen?”

 Hoe kwam de evolutie als onderzoeksgebied op uw pad?

„Eigenlijk per toeval. Tijdens onderzoek op de Engelse universiteit waar ik eerder werkte, liep ik vast op een aantal vragen rond leiderschap en samenwerken. Ik kwam in contact met gedragsbiologen die onder meer leiderschap onder olifanten onderzochten en keken hoe sociale insecten - zoals mieren - samenwerken. Als we de mens helemaal strippen van alle culturele sausjes, dan blijven er bepaalde basiscondities over waaronder mensen, net als andere diersoorten met elkaar gaan samenwerken. Die verdieping miste ik in de psychologie die er eigenlijk vooral van uitgaat dat de mens een unieke soort is die los van de evolutie en de rest van de natuur opereert. Sindsdien ben ik op een andere manier naar de mens gaan kijken en anders onderzoek gaan doen."

Van origine bent u organisatiepsycholoog. Hoe gaat dat samen met de evolutietheorie?

„De mens is een sociaal dier en heeft altijd in groepen geleefd. In de oertijd werden die groepen al georganiseerd. Er moest genoeg voedsel zijn, de arbeid diende te worden verdeeld en leiders namen het voortouw wanneer gemigreerd werd van de ene naar de andere kant van de savanne. In mijn onderzoek richt ik mij specifiek op leiderschap. Welke verwachtingen hebben wij als volgers van leiders? Waaraan moeten zij voldoen, wanneer we ons - zoals nu - in een crisis bevinden? Met ons oerbrein proberen we te navigeren in moderne organisaties en dat kan ervoor zorgen dat we instinctief soms de verkeerde leiders volgen, of dat we hoofdpijn krijgen van onze managers."

In uw boek Lucy, Darwin en Lady Gaga schrijft u dat er binnen de wetenschap een dominantie heerst rond de breinwetenschap. Wat bedoelt u daarmee?

„Dat het brein als uitgangspunt wordt genomen voor veel onderzoek is natuurlijk goed, maar het is wel belangrijk je af te vragen welke vragen je daarmee beantwoordt. Het brein werkt als een mechaniek. Het reageert op signalen uit de omgeving, neemt beslissingen, en stuurt het lichaam en ons gedrag aan. Maar de breinwetenschap houdt zich vooral bezig met de “hoe werkt het brein?”-vraag. Het is nuttig ambachtswerk dat door mijn collega-neurowetenschappers wordt gedaan. Ook is het populair in de media."

„De belangrijkste les van de evolutionaire psychologie is: make the familiar look strange."

„Maar wat eigenlijk veel interessanter is, is waarom ons brein zo werkt. Dus wat de functie is van die grote bloemkool in ons hoofd, welke problemen het brein goed kan oplossen en met welke het moeite heeft. Waarom hebben wij taal en liefde? Waarom doet het pijn als we buitengesloten worden? De waarom-vraag gaat veel dieper en dat kan de gemiddelde brein(neuro)wetenschapper niet oplossen."

Is dat ook het antwoord op de vraag waarom de evolutietheorie überhaupt van belang is? 

„Die waarom-vraag helpt om dingen te begrijpen. De belangrijkste les van de evolutionaire psychologie is: make the familiar look strange (maak het alledaagse bijzonder, red.). Toen ik zelf als sociale en organisatiepsycholoog promoveerde was ik geïnteresseerd in de vraag naar altruïsme. Wanneer gedragen mensen zich onbaatzuchtig? Het antwoord daarop was, als mensen empathie voelen. Maar wanneer voelen zij empathie? Wanneer mensen op hen lijken."

„Als je een niveau dieper gaat en kijkt naar waarom mensen eigenlijk empathie hebben en wat de functie daarvan is, dan zie je dat gelijkheid mogelijk duidt op verwantschap. Als iemand op jou lijkt dan is het, evolutionair gezien, logisch dat je je altruïstisch gedraagt omdat je waarschijnlijk je genen deelt met die persoon. Fundamentele vragen over ons gedrag zijn zo met de evolutietheorie te beantwoorden. Je moet alleen wel iets weten van de biologie."

Bent u tegen vraagstukken aangelopen die niet te beantwoorden zijn? 

„Als het gaat om gedrag dat bijna niet voorkomt en dus niet alledaags is, dan is het best lastig om een evolutionaire verklaring te vinden. Wanneer je zelfmoord bekijkt vanuit de evolutietheorie kom je waarschijnlijk niet ver, want wat is de functie ervan? Waarom zouden mensen zich vrijwillig uit de genenpoel verwijderen? Bij sommige stammen zoals de Inuit komt het weleens voor dat wanneer er weinig voedsel is, een ouder individu zichzelf tot last vindt en de sneeuwstorm opzoekt."

„Zelfmoord onder jongeren is raadselachtig en misschien is het wel geen doel op zich."

„Maar zelfmoord onder jongeren is raadselachtig en misschien is het wel geen doel op zich, want de meeste pogingen mislukken. Dat suggereert bij mij dat het misschien niet de intentie van iemand is om een einde aan zijn of haar leven te maken. Eerder om een signaal te geven dat de persoon zich niet gewaardeerd voelt en zijn of haar rol in bijvoorbeeld de familie of het gezin wil heronderhandelen."

„De evolutietheorie zegt trouwens niet dat al ons gedrag of al onze kenmerken functioneel zijn. Bepaalde dingen zijn aanhangsels of bijproducten van de evolutie. Neem de kleur van je ogen of je favoriete eten. Of je nu van pizza of sushi houdt, daar zitten geen evolutionaire voordelen aan maar dat wordt vooral door de cultuur waarin je opgroeit bepaalt."

Kunt u op basis van de evolutietheorie uitspraken doen over de toekomst?

„Ik vind het wel onze maatschappelijke taak als gedragswetenschappers om toekomstvoorspellingen te doen. Als wij als wetenschappers ons daar niet mee bemoeien, wie gaat er dan iets zeggen? Toen de coronacrisis uitbrak, konden wij als evolutionair psychologen wel voorspellingen doen. Wij doen al enkele jaren onderzoek naar de invloed van infectieziektes op ons gedrag. Wetende dat het bij andere diersoorten ook heel belangrijk is."

„We zijn dankzij de pandemie een soort China aan de Noordzee geworden."

„Apen isoleren zich ook van hun soortgenoten bij ziekte en worden door de groep gemeden. Op grond van eerder onderzoek voorspelden wij aan het begin van de pandemie dat de kans groot was dat de samenleving strakker werd georganiseerd, dat er strakkere omgangsregels kwamen en mensen zich daaraan zouden gaan houden, althans de meesten. Ook voorspelden we dat de overheid autoritairder zou worden en meer macht naar zich zou toe trekken in deze crisis. Dat is allemaal uitgekomen. We zijn dankzij de pandemie een soort China aan de Noordzee geworden."

Ziet u sinds uw onderzoek ook meer evolutionaire verklaringen voor uw eigen gedrag?

„Absoluut. Ik word vaak geconfronteerd met mijn eigen instinctieve reacties die me in de weg zitten op het werk, maar ook privé. Bijvoorbeeld bij het voetbal. Wanneer ik als ouder langs de lijn sta en er wordt een overtreding gemaakt tegen mijn zoon dan voelt het alsof ik zelf benadeeld word. Wat logisch is omdat vijftig procent van mijn genen in hem terecht zijn gekomen. Iedere ouder zou bij wijze van spreken een moord plegen om zijn eigen kind te beschermen. Kennis van de evolutionaire psychologie leert je om wat objectiever te kijken naar je eigen gedrag. Ik weet waar het vandaan komt en dat het de bedoeling is dat ik me beheers. Ik tel in zo’n situatie dus maar even tot tien."