Filosoof en politicoloog Haroon Sheikh vindt het snijvlak tussen nieuwe technologieën zoals AI en de veranderende mondiale verhoudingen naar eigen zeggen het spannendst. „Ik wil begrijpen hoe vanuit een andere achtergrond naar dezelfde fenomenen wordt gekeken."

Sheikh (42) groeide op tussen drie culturen: hij heeft een Pakistaanse vader, een Surinaamse moeder en woont in Nederland. „Ik voel me het meest thuis als ik tussen verschillende werelden laveer."

U hebt een vrij diverse carrière: u bent bijzonder hoogleraar Strategic Governance of Global Technologies aan de Vrije Universiteit Amsterdam, politicoloog, filosoof, wetenschapper bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) en auteur van boeken over de opkomst van het oosten. Hebt u een overkoepelende missie?

„Ik zie mezelf in de kern als een filosoof, een denker, maar ik werk graag multidisciplinair. Ik verrijk dat filosofische denken graag met kennis van andere disciplines om zo te proberen alles bij elkaar te brengen. Mijn interesse gaat vooral uit naar de thematiek waarin nieuwe technologie aansluit bij veranderende mondiale verhoudingen. Hoe zaken als AI en straks kwantumtechnologie werken in combinatie met samenlevingen die aan het verschuiven zijn. Hoe die twee krachten bij elkaar komen, vind ik het spannendst."

Denkt u dat Nederland genoeg doordrongen is van het belang van het meedoen aan Artificial Intelligence? 

„Inmiddels wel, maar in landen als China en de VS was het kwartje al veel eerder gevallen. Zij hebben een strategischere blik op de wereld en schuwen geen interventies op de economie en de technologie. Wij hebben hier in Nederland lang gedacht dat technologie iets van de vrije markt was en dat alle problematiek zichzelf wel oploste. We zijn nu heel hard aan het rennen om andere landen bij te houden. Toch verbleken de investeringen die wij doen bij die van China en de Verenigde Staten."

Mist u die strategische blik in Nederland? 

„Ik denk dat de focus van de Nederlandse overheid meer gericht is op brandjes blussen. We hebben een politiek die vooral reageert op crises. En als er dan al vooruitgekeken wordt, gaat het meer om economie dan om een visie over hoe Nederland eruit zou moeten zien. In China zien we duidelijke algemene doelen voor de toekomst en daar wordt naartoe gewerkt. Dat gaat hier veel moeilijker. Daar is het landschap te verdeeld, en de politiek denk ik ook wat weinig moedig voor."

„We zien nu de disruptieve krachten van technologieën als ChatGPT."

„Ik vind het wel een gemis. Ook in het AI-rapport dat we twee jaar geleden vanuit de WRR hebben geschreven, stond dat de overheid zich moest voorbereiden op de komst van AI. Hoe kunnen we er nu op de lange termijn voor zorgen dat Nederland goed voorbereid is? Er zijn een heleboel grote vragen die we hebben opgeworpen over regie en coördinatie die nu bijvoorbeeld met ChatGPT erg duidelijk zijn geworden. Nu zien we ineens de disruptieve krachten van dit soort technologieën."

Wat had volgens u eerder en beter gekund? 

„We hebben de overheid een aantal dingen geadviseerd, zoals: investeer in het vermogen tot demystificatie. Zodat we als bevolking wat meer AI-wijsheid hebben. We hebben een bevolking nodig die weerbaar is. Die echt van onecht kan onderscheiden en niet te gemakkelijk in verwarring te brengen is."

„En probeer niet op elk gebied goed te worden in AI, maar zorg dat je in een bepaald aantal sectoren of domeinen, zoals de landbouw en de zorg, heel goed wordt. Daarvan zie je dat de regering dat beperkt heeft opgepakt. We zijn nog steeds een beetje versnipperd bezig, terwijl onze buurlanden wel hun sectoren kiezen."

„Een ander advies dat we hebben gegeven is: zorg dat er meer regie komt in Nederland over digitale dossiers. Dat gebeurt een beetje nu, maar we hebben bijvoorbeeld pas sinds dit parlement een permanente commissie Digitale Zaken. Het gaat te langzaam."

Kunnen we eigenlijk wel op hetzelfde niveau als China meespelen? Zonder bijvoorbeeld waarden als privacy overboord te gooien?

„Ik ben het er niet mee eens dat innovatie en economische ontwikkeling niet mogelijk zijn met behoud van je waarden. Sterker nog, ik denk dat het heel goed samen kan gaan. Ik denk dat onze problemen veel meer zitten in de schaal van onze ambities, in het strategisch denken, in het plannen en in bij elkaar krijgen van kapitaal. Daar lopen we op achter."

„We denken dat Chinezen alleen maar innoveren vanuit de macht van de overheid en de Amerikanen alleen maar vanuit de markt."

En dat privacy zelfs als een excuus gebruikt zou kunnen worden? 

„Ja. We hebben vaak een stereotiep beeld van andere landen. Dat Chinezen alleen maar innoveren vanuit de macht van de overheid, en de Amerikanen dat alleen maar doen vanuit de markt. We denken te makkelijk dat wij de enige zijn die over waarden nadenken en dat we daardoor ook niet zo snel kunnen gaan. Ik denk dat dat een misvatting is. Al is het alleen maar omdat discussies over waarden even goed in Amerika en in China plaatsvinden."

Dat is dus een voorbeeld van zo’n dominant westers wereldbeeld waarnaar u onderzoek doet? 

„Precies. Het was het Westen dat als eerste moderne technologie en wetenschap ontwikkelde en daarmee een enorme machtspositie kreeg ten opzichte van de rest van de wereld. En dat ging gepaard met allerlei beelden over hoe de verhoudingen lagen: een land als China kopieert alleen, of het is alleen maar een dictatoriaal regime waar iedereen hard rent. Als je een wat breder perspectief hebt, dan zie je dat dat niet klopt. China heeft een duizenden jaren oude beschaving die niet heeft ondergedaan voor die van ons. Sterker nog, het was een beschaving die veel meer ontwikkeld was dan in andere delen van de wereld. Maar we moeten met onze oude denkbeelden breken om er op die manier naar te kunnen kijken."

„Of neem de oorlog in Oekraïne. Veel mensen zijn verbaasd over hoe India gereageerd heeft. India doet niet mee aan onze sancties en veroordeelt Rusland niet. Het land zegt dat er twee partijen schuld hebben. Wij denken: India is een democratie en we hebben geen ruzie met ze, dus ze zullen wel hetzelfde wereldbeeld hebben als wij. Terwijl in India zelfs met afkeur wordt gekeken naar wat wij aan het doen zijn. Ze zien dat als een variant van westelijk kolonialisme dat de wereld de wil oplegt. Over dat soort beelden gaat veel van mijn onderzoek. Ik wil begrijpen hoe vanuit een andere achtergrond naar dezelfde fenomenen wordt gekeken."

„Ik hoorde op school over Jezus, in de moskee over Allah en weer ergens anders zag ik beelden van Hindoeïstische goden."

Hoe werd er tijdens uw studie filosofie gekeken naar filosofieën anders dan de westerse? 

„Het beeld toen was: in het westen bedreef men filosofie en in het oosten had je religie. In mijn studietijd was het nog heel erg primair bij de oosterse filosofie. Deze werd zelfs niet eens erkend. Nu heb ik vorig jaar met mijn studenten een boek behandeld van een Chinese politiek filosoof, over het concept Tian Xia, ‘alles onder de hemel’. Een politiek concept van de Chinese filosofie. Dat is echt een interessant boek, omdat hij juist ook ingaat op de vraag waarom de Chinese filosofie zo afwijkt van de Griekse. Maar daarover in gesprek gaan, om die tradities van denken meer naar elkaar toe te brengen, dat is iets dat pas de laatste jaren breder serieus wordt genomen."

U groeide zelf op tussen drie culturen. Dwong dat u op jonge leeftijd tot een soort lenigheid om te beseffen dat er meer dan één waarheid kan bestaan? 

„Dat denk ik zeker. Om het simpele feit dat ik tussen werelden, tussen culturen geboren ben. Maar zeker ook doordat ik op bepaalde momenten grotere invloeden van de ene cultuur of de ander had. Dan ging ik bijvoorbeeld in de zomer drie maanden naar Pakistan. Daar leefden we als een Pakistaans gezin. Als klein kind sprak ik Urdu en ging ik naar de moskee. De zomer daarna kwam er weer een hele Surinaamse familie drie maanden bij ons in huis wonen."

„Ik heb me best vaak verloren gevoeld in mijn jeugd. Omdat ik niet wist waartoe ik behoorde en wat mijn waarheid was."

„In Nederland heb ik op christelijke scholen gezeten. Dus ik werd al heel vroeg geraakt door al die religieuze vragen. Dat ik op school over Jezus hoorde en ergens anders over Allah, en dat ik weer ergens anders Hindoeïstische beelden zag. Ik heb denk ik redelijk vroeg moeten leren dat er mensen waren die dichtbij mij konden staan die wel heel anders dachten. Ik heb daardoor veel inlevingsvermogen moeten ontwikkelen."

„Ik heb er ook veel verwarring door ervaren en heb me best vaak verloren gevoeld in mijn jeugd. Ik wist niet waartoe ik behoorde, en wat mijn waarheid was. Daar heb ik erg naar gezocht. Ook mijn seksuele geaardheid heeft het niet makkelijker gemaakt. Ik heb een prettige jeugd gehad, maar ik heb ook altijd het gevoel gehad dat ik een eigen pad moest zoeken. Dat werd dus de filosofie. En nu voel ik me juist het meest thuis als ik tussen verschillende werelden laveer."

Meer weten? Bezoek op 15 juni tijdens het Déjà VU festival, de talkshow Filosofie op de Zuidas waarin Haroon Sheikh nog dieper zal ingaan op het onderwerp. Volg tijdens dit zomerfestival voor de hele VU-community meer kennissessies en talkshows, dans tussen de studenten bij de optredens van bekende artiesten, bezoek de festivalmarkt en geniet van het eten en drinken van de foodtrucks. Hierbij zijn? Bestel dan nu je ticket op vu.nl/dejavu