Econoom Bas Jacobs valt van de ene in de andere economische crisis. „Je zou een economisch systeem willen dat beter bestand is tegen grote schokken van buitenaf."

We lijken van de ene in de andere economische crisis te vallen. Hoe beent u dat als econoom allemaal bij?

„Het is inderdaad lastig bij te houden. Zo ben ik momenteel bezig met onderzoek naar het optimale ontwerp van het energieprijsplafond. Maar wie heeft het daar, nu de energieprijzen weer terug zijn op het niveau van voor de oorlog in Oekraïne, nog over?"

„Het voelt alsof ik als econoom sinds 2008 in een achtbaan zit. Dat was het begin van de wereldwijde financiële crisis met omvallende banken. Daar kwam de eurocrisis in 2010 nog eens overheen. Vervolgens zakte de economie weg in langdurige stagnatie, een kwakkelende economie met rentes die langdurig op nul stonden. Toen kwam in 2020 COVID-19 met de lockdowns en alle steunpakketten. Met de oorlog in Oekraïne in 2022 ontstond een energiecrisis met hevig uit de hand lopende inflatie. En nu in 2023 zien we weer turbulentie op financiële markten met omvallende banken, waaronder de Silicon Valley Bank."

„Al die crises laten zien dat economieën ingewikkelder blijken te werken en gevoeliger zijn voor bepaalde schokken dan menig econoom zich van tevoren kon voorstellen."

„Bij al die crises heb ik – en met mij vele economen – dingen te laat of niet goed gezien. Zoals in 2008 de invloed van alle hypotheken die werden verstrekt, opgeknipt en doorverkocht via het financiële stelsel. Zo was ook niet voldaan aan de financiële randvoorwaarden waaronder een eurozone stabiel kan blijven in een financiële crisis. Daardoor kon paniek op de obligatiemarkten ontstaan en waren er geen mogelijkheden om failliete banken en overheden af te wikkelen."

„Tijdens COVID-19 werd de invloed van de sterke verwevenheid van internationale productieprocessen ineens zichtbaar. De internationale productienetwerken werden totaal ontregeld door de lockdowns. En de oorlog in Oekraïne toonde aan hoe enorm afhankelijk onze economieën nog steeds zijn van fossiele brandstoffen. Al die crises laten zien dat economieën ingewikkelder blijken te werken en gevoeliger zijn voor bepaalde schokken dan menig econoom zich van tevoren kon voorstellen. Nu speelt weer de vraag of er een financiële crisis op komst is." 

En wat is daarop uw antwoord?

„Vooralsnog is mijn antwoord ‘nee’. In tegenstelling tot de crisis in 2008, toen er een smoking gun in het financiële stelsel zat door al die verpakte hypotheken. Nu zie ik die niet, maar ik zie wel grotere en kleinere onbenulligheden. Zoals een combinatie van Amerikaanse start-ups die grote sommen geld op hun bankrekeningen hadden staan, zoals bij de Silicon Valley Bank, terwijl die spaargelden niet onder het Amerikaanse depositogarantiestelsel vielen. Die banken hadden dat spaargeld vervolgens belegd in staatsobligaties, maar die zijn door de sterk gestegen rente veel minder waard geworden. Nu gaan die banken onderuit, omdat ze grote verliezen op de verkoop van hun staatsobligaties maken door mensen uit te betalen die in paniek hun geld willen opnemen."

„Ja, er is nu meer turbulentie. Als de rentes snel omhoog gaan, zoals we nu zien, gaan aandelenkoersen en huizenprijzen omlaag. Dat zal financiële onrust opleveren. Leidt dat tot grote systeemrisico's? Ik denk het vooralsnog niet, maar zeker weten doe ik het natuurlijk niet."

U zegt dat u steeds te laat zag wat er binnen de economie speelde. Is het voor niet-economen dan wel te bevatten waarin we verzeild raken?

„Niet-economen hoeven dat niet te weten. Net zo goed als dat autobestuurders niet precies hoeven te weten hoe de motor van hun auto werkt. De vraag zou moeten zijn: hoe krijgen we een economie die zo stabiel is dat, als er onverwacht zaken niet goed gaan, we niet ineens in een diepe crisis terechtkomen? Je zou een economisch systeem willen dat beter bestand is tegen grote schokken van buitenaf. Bijvoorbeeld met een financieel stelsel dat veel meer eigen geld heeft in plaats van bijna volledig draait op geleend geld."

„Veel crises uit de afgelopen jaren hebben we wel eens eerder in de geschiedenis voorbij zien komen. De Spaanse griep in 1918, de Grote Depressie eind jaren twintig, en de energiecrisis van de jaren zeventig van de vorige eeuw. Maar al die verschillende crises van de afgelopen jaren, zo kort achter elkaar, waren hevig, ook door de historisch veel grotere internationale verwevenheid van onze geavanceerde economieën."

„Inmiddels ben ik een wat oudere man geworden, en heb ik door al die ervaringen hopelijk enige lenigheid van denken ontwikkeld die me in staat stelt om lessen uit het verleden te trekken wanneer nieuwe crises zich aandienen."

Zijn er lessen getrokken uit die eerdere crises?

„Aanvankelijk helemaal niet. Toen de financiële crisis ontstond in 2008, en overging in de eurocrisis, gingen overheden massaal en hard bezuinigen, waardoor de economie in een ‘double dip-recessie’ belandde. Overheden dachten ten onrechte dat overheidsschulden de oorzaak van de crisis waren, maar ze waren vooral het symptoom van hoge private schulden, bankproblemen en ontwerpfouten in de euro. Door de langer aanhoudende crisis was het alleen maar moeilijker om die schulden af te lossen."

„Tijdens de coronacrisis ging het beter. Toen gaf de overheid grootschalige steunpakketten en voerde de centrale bank een ruim monetair beleid. Een herhaling van de Grote Recessie werd zo voorkomen. Sterker nog, na covid waren we al na één jaar terug op het niveau van vóór de pandemie."

„In zekere zin herhalen overheden opnieuw fouten uit het verleden, uit de jaren zeventig, toen de oliecrisis speelde."

„Nu zitten we in een periode van ‘stagflatie’: dalende groei en oplopende inflatie doordat de vraag toeneemt en het aanbod achterblijft, mede door de energiecrisis. Centrale banken proberen de inflatie de kop in te drukken door de rente te verhogen. Daarmee wordt de vraag in de economie afgeremd. Mensen geven minder uit en sparen meer. Ook bedrijven investeren en exporteren minder. Met de renteverhoging probeert de centrale bank de vraag af te remmen en de economie af te koelen. Daardoor gaat de inflatie omlaag."

„In zekere zin herhalen overheden opnieuw fouten uit het verleden, uit de jaren zeventig, toen de oliecrisis speelde. Overheden geven net als toen veel te veel geld uit. Centrale banken zijn misschien ook wat te laat geweest met het verhogen van de rente. Al voor de inval van Rusland in Oekraïne zagen we de inflatie al oplopen en stegen de energieprijzen. Dat verergerde alleen maar door de inval."

In uw boek De prijs van gelijkheid uit 2015 schreef u al dat we door de vergrijzing en toenemende inkomensongelijkheid een steeds groter beroep moeten doen op de overheid, terwijl het heffen van belasting – door internationalisering – steeds moeilijker wordt. Heeft u het idee dat men inmiddels van dit probleem doordrongen is?

„Belastingheffing is in een open, internationale economie - waarin bedrijven en mensen erg mobiel zijn – ingewikkelder aan het worden. De Nederlandse overheid werkt, na jaren belastingconcurrentie te hebben aangejaagd, inmiddels wel mee aan internationale afspraken die moeten voorkomen dat multinationals steeds minder belasting betalen, zoals maatregelen om belastingontwijking tegen te gaan en de minimumbelasting van vijftien procent. Daarnaast wisselen overheden informatie uit met belastingdiensten in andere landen over de inkomsten van zeer vermogenden en wordt het moeilijker om geld weg te sluizen naar belastingparadijzen."

„We zien dat in veel landen - niet zozeer in Nederland - de inkomens- en vermogensongelijkheid toeneemt, waardoor de roep om maatregelen sterker wordt om grootverdieners en internationale bedrijven meer te belasten. De Nederlandse overheid reageert op groeiende ongelijkheid in bruto inkomens vooral met het harder laten draaien van de herverdelingsmachine: hogere belastingen en meer inkomensoverdrachten. De verschillen in netto inkomens nemen daarom in Nederland nauwelijks toe."

„Voor het realiseren van een gelijkere samenleving moet een economisch offer worden gebracht."

„Hoger opgeleiden zijn de afgelopen decennia wel veel meer gaan verdienen dan lager opgeleiden. Het is daarom lonend voor de samenleving om meer te investeren in onderwijs. De keerzijde is dat de inkomenskloof tussen hoger en lager opgeleiden sinds de jaren 80 is gegroeid."

„Voor het realiseren van een gelijkere samenleving moet een economisch offer worden gebracht, omdat, als belastingen hoger zijn, mensen minder gaan werken, sparen, leren, carrière maken en ondernemen, maar ook omdat bedrijven minder investeren en innoveren. Bovendien leiden hogere belastingen altijd tot meer belastingontwijking en -ontduiking. Hogere belastingen zijn daarom een kostenpost voor de economie. Ik noem dat de prijs van gelijkheid. Die prijs is aanzienlijk en neemt eerder toe dan af. In mijn boek doe ik allerlei voorstellen zodat de prijs van gelijkheid kan worden verlaagd. Bijvoorbeeld door inkomen uit vermogen veel beter te belasten dan in het huidige belastingstelsel."

Meer weten? Bezoek op 15 juni tijdens het Déjà VU festival, de kennissessie ‘Never Waste a Good Crisis' waarin Bas Jacobs nog dieper zal ingaan op het onderwerp. Volg tijdens dit zomerfestival voor de hele VU-community meer kennissessies en talkshows, dans tussen de studenten bij de optredens van bekende artiesten, bezoek de festivalmarkt en geniet van het eten en drinken van de foodtrucks. Hierbij zijn? Bestel dan nu je ticket op vu.nl/dejavu