Hoogleraar filosofie Catarina Dutilh Novaes doet aan de VU onderzoek naar argumentatietheorie. Novaes past die toe op discussies die op sociale media uit de hand lopen. „Zo kun je toch in gesprek blijven met mensen die bijvoorbeeld weigeren hun kind te vaccineren.”

Waarom is argumentatietheorie zo belangrijk? 

„Wanneer iemand iets vertelt, zijn er twee opties: je gelooft het, of je vraagt naar het waarom. Op het ‘waarom’-moment begint argumentatie. Vervolgens probeert men overeenstemming te bereiken, te zorgen dat de eigen argumenten beter aansluiten op de heersende waarheid en overtuigend zijn. Dit proces is essentieel voor een democratie.” 

„Maar wat - onder meer - ik vooral zie is een crisis in argumentatie. In plaats van consensus ontstaat polarisatie en in plaats van beter gegronde overtuigingen circuleert fake news. Ik geloof niet dat we met betere argumentatie alles kunnen oplossen; ik kijk naar hoe wij argumentatie toch kunnen optimaliseren en ervoor kunnen zorgen dat mensen weer dichter tot elkaar komen te staan.” 

Waarom is dat van belang?

„We zien in de wereld steeds meer polarisatie ontstaan. Er bestaan groepen die zoveel van elkaar afstaan dat ze niet meer in staat zijn met elkaar te praten. Dat is funest voor de democratie: die gaat immers uit van met respect naar elkaars mening luisteren. Die dreiging voor het voortbestaan van de democratie wordt – met de invloed van sociale media – steeds urgenter. Meer dan ooit is het belangrijk dat we manieren vinden om toch met elkaar in gesprek te blijven.”

„Als kritische ouders van tevoren al denken dat wetenschappers niet te vertrouwen zijn, gaan ze niet eens luisteren."

Hoe ziet jouw theorie er in de praktijk uit?

Novaes lacht: „Ik ben filosoof dus het is vooral een theoretisch verhaal, maar het kan heel praktisch zijn. Een voorbeeld is het vaccinatiedebat. In Nederland is het niet-vaccineren de laatste tijd toegenomen. Hoe ga je daar als consultatiemedewerker mee om? Hoe kun je tóch in gesprek blijven met mensen die weigeren hun kind te laten vaccineren?” 

„Mijn advies is: stop met enkel wetenschappelijke argumenten aandragen. Als kritische ouders van tevoren al denken dat wetenschappers niet te vertrouwen zijn, gaan ze niet eens luisteren. Ik denk dat je beter hun argumenten eerst kunt aanhoren; op die manier ontstaat er een bepaalde mate van vertrouwen en respect, en kunnen daarna de argumenten pas op waarde kunnen worden geschat. Mijn hypothese is dat er eerst aandacht moet zijn, daarna vertrouwen en pas daarna weegt de kwaliteit van de argumenten mee.”

„Ik houd niet van alleen de zogenoemde ‘armchair philosophy’, de karikatuur van een filosoof die vanuit zijn leunstoel roept dat hij denkt de waarheid in pacht te hebben."

Op welke discussies is dit nog meer toepasbaar? 

„Tot kort geleden was de slogan van de anti-Zwarte Pietenbeweging: ‘Zwarte Piet is Racisme’. Daar zijn ze nu niet voor niets mee gestopt. De slogan is zeer confronterend en werkte de polarisatie in de hand. Begrijp me niet verkeerd: het is goed dat het racistische karakter van Zwarte Piet duidelijk is gemaakt. Maar doordat de toehoorder zich gelijk gebombardeerd voelde tot racist is de conversatie vervolgens klaar- en dat is zonde.” 

Hoe zit het nu met de polarisatie rondom dit onderwerp? Zie je een verschil ten opzichte met de eerdere situatie?

„Ik heb vorig jaar onderzoek gedaan naar de invloed van bekende Nederlanders op dit onderwerp. We hebben van een afgebakende periode alle tweets over Zwarte Piet verzameld, die afkomstig waren van zowel bekende als onbekende Nederlanders. En wat bleek? Een groot deel (42 procent) van de bekende Nederlanders die over het onderwerp tweetten, waren anti-Zwarte Piet. En bijna alle ‘gewone’ Twitteraccounts die wij volgden waren pro-Zwarte Piet.” 

„Het merendeel is dus nog steeds pro-Piet (wat ook uit opiniepeilingen blijkt, ongeveer 2/3 van de mensen), maar mensen die in despotlight staan en het erover hebben, zijn over het algemeen anti-Piet. Die hebben misschien invloed op de verschuiving in publieke meningen van afgelopen jaren (ongeveer 5 procent van de mensen veranderen per jaar van mening over Zwarte Piet).”

„Ondanks dat ik filosoof ben, doe ik dus wel empirisch onderzoek. Ik houd niet van alleen de zogenoemde ‘armchair philosophy’, de karikatuur van een filosoof die vanuit zijn leunstoel roept dat hij denkt de waarheid in pacht te hebben, zonder nieuwe informatie te hebben verzameld. De wereld is rommelig, dingen zijn niet logisch.”

„Wat zich in Brazilië afspeelt, is een perfect voorbeeld van hoe de democratie mis kan gaan."

Daarentegen krijgen populaire filosofen soms de kritiek dat zij te ver van de academische wereld af zouden staan, en daardoor niet op de hoogte zijn van de laatste ontwikkelingen. Hoe denk jij daarover?

„Wat je inderdaad ziet is een scheiding tussen de publieke filosofen. die weinig te maken hebben met de academische wereld, en de universitaire filosofen, die weinig in de media verschijnen. Dat vind ik niet gunstig, want we kunnen van elkaar leren. Ik probeer naast mijn rol aan de universiteit, waar ik bezig ben met maatschappelijke kwesties, ook een stem te hebben in het publieke debat over maatschappelijke kwesties. Ik zou het jammer als alleen andere filosofen mijn papers lezen.” 

Je komt oorspronkelijk uit Brazilië, waar filosofie als studierichting op de universiteiten bedreigd wordt. Houd jij je daarmee bezig? 

„Als ik wakker word, kijk ik als eerste op mijn telefoon om op Twitter te lezen wat er nu weer allemaal gebeurd is. Wat zich in Brazilië afspeelt, is een perfect voorbeeld van hoe de democratie mis kan gaan. De huidige president, Jair Bolsonaro, is verkozen in een democratische verkiezing. Maar er werden op sociale media – vooral via Whatsapp – allerlei bizarre verhalen over de andere presidentskandidaten verspreid. Nu is Bolsonaro, een typische populist, aan de macht en hij heeft niets met de elite. Ook niet met de ‘elite van de wetenschap’, en hij wil de invloed van universiteiten inperken. Inmiddels is er ook bezuinigd op andere studies. Het is een vreselijke aanval op de universiteit, en het maakt des te meer duidelijk waarom mijn onderzoek zo urgent is.”