Tegenover de aula, naast de ingang van het auditorium, bevindt zich een herdenkingsplaquette met daarop de namen van de oorlogsslachtoffers van de Vrije Universiteit. Na de opening van het hoofdgebouw in 1973, heeft het monument hier een plek gekregen. Daarvóór bevond het zich in het oude universiteitsgebouw aan de Keizersgracht. Met de tekst Ter gedachtenis aan de leden van de Civitas Academica die tijdens de bezetting 1940-1945 hun leven hebben gelaten voor Vaderland en Vrijheid wil het de universitaire gemeenschap blijvend bepalen bij de slachtoffers die tijdens de oorlogsjaren zijn gevallen.

Maar wie zijn deze slachtoffers? Wat is hun levensverhaal, en hoe zijn zij aan hun eind gekomen? Hoe is dit monument tot stand gekomen en hoe heeft het gefunctioneerd sinds het werd onthuld? Welke rol speelde dit monument in de wijze waarop de universiteit zich de oorlog heeft herinnerd? Met deze vragen als leidraad heeft een aantal historici zich, op initiatief van hoogleraar geschiedenis George Harinck, in de afgelopen jaren beziggehouden met de raadsels rondom de plaquette. Dit onderzoek resulteerde in het boek Een oorlogsplaquette ontrafeld. Het herdenkingsmonument 1940-1945 van de Vrije Universiteit Amsterdam.

Toen de Vrije Universiteit na de bevrijding werd heropend, werd er in herdenkingsbijeenkomsten teruggeblikt op de periode van oorlog en bezetting. Zo organiseerde het studentencorps en verschillende disputen en studieverenigingen bijeenkomsten waarop de leden die hen waren ontvallen werden herdacht. Bij de eerste opening van het academisch jaar na de bevrijding, op 19 september 1945, memoreerde de rector het toen bekende aantal van 23 omgekomen studenten. Op 15 november 1946 werd een speciale herdenking georganiseerd. Aanleiding hiervoor was de ‘Internationale Studenten Dag’ van 17 november. Op de colleges werd een tekst voorgelezen ter herdenking van studenten wereldwijd ‘welke in den strijd voor de vrijheid en voor de vrije beoefening van de wetenschap vielen’.

"Er was ook behoefte aan een concrete plek om de oorlogsherinneringen mee te verbinden."

Er was ook behoefte aan een concrete plek om de oorlogsherinneringen mee te verbinden. De realisatie van een herdenkingsmonument had echter, net als aan andere universiteiten, wel wat voeten in de aarde. Aan de verschillende universiteiten bracht men in de naoorlogse jaren systematisch in kaart wie er waren omgekomen, want dit was de meest geëigende manier om ieder van hen te herdenken. Dit onderzoek was vaak een moeizaam proces. Een reden daarvoor was dat soms lang onduidelijkheid bleef bestaan over het lot van vermisten, maar ook was er discussie over de vraag wie er tot de oorlogsslachtoffers moesten worden gerekend. Moest de overlijdensoorzaak daarbij een rol spelen; en bijvoorbeeld worden nagegaan of iemand overleden was ten gevolge van actieve verzetsdaden? Welk doel beoogde het monument nog meer: hoe wilde de universiteit zich haar oorlogsverleden herinneren; en hoe zag een universiteit de toekomst? De documentatie van de afwegingen die destijds zijn gemaakt, is slechts zeer fragmentarisch bewaard 

"De plaquette is de plaats geworden waar de civitas academia van de VU de oorlog herdenkt."

Aan de Vrije Universiteit werd de herdenkingsplaquette uiteindelijk onthuld op 3 mei 1952 op een centrale plaats in het universiteitsgebouw Keizersgracht 162. In een toespraak wees de hoogleraar A. Sizoo erop dat in de toekomst er een moment zou aanbreken waarop niemand binnen de universiteit de overledenen meer persoonlijk zal hebben gekend. ‘Maar ook dan’, zo stelde hij, ‘zullen deze monumenten tot onze geestelijke nazaten spreken van de velen, die hun leven hebben veil gehad voor hun beginsel, hun vaderland en hun vrijheid.’ Het herdenkingsmonument was juist opgericht ‘om te doen gedenken’. Sindsdien is de plaquette inderdaad de plaats geworden waar de civitas academica van de Vrije Universiteit de oorlog, een van de ingrijpendste periodes in haar geschiedenis, herdenkt.

Dit jaar zou, in de aanloop naar de 75^ste herdenking van de bevrijding, er een bijzondere bijeenkomst plaatsvinden rondom het monument. Hierop zou het boek gepresenteerd worden en verder worden nagedacht over herdenken vandaag. Vanwege de coronacrisis en de sluiting van de campus is deze bijeenkomst uitgesteld. In het boek wordt elk van de gevallenen gememoreerd met een korte biografie. Naast de biografieën wordt de geschiedenis van de totstandkoming van de plaquette uitgebreid beschreven en een groepsportret van de gevallenen geboden. Ook wordt nagegaan hoe het herdenken aan andere Nederlandse universiteiten heeft plaatsgevonden en overwogen hoe de Vrije Universiteit in de hedendaagse samenleving om kan gaan met de toenmalige idealen van de gevallenen.

Bovenstaande is gebaseerd op het te verschijnen boek Een oorlogsplaquette ontrafeld. Volg voor updates over de boekpresentatie GeheugenvandeVU.nl en de agenda op de website van het Historisch Documentatiecentrum.