Marleen Stikker (58) ontvangt een eredoctoraat aan de Vrije Universiteit Amsterdam voor haar inspanningen om open, eerlijke inclusieve technologie te ontwikkelen. Met VU Magazine spreekt ze over de groeiende macht van techbedrijven, hoe we het tij kunnen keren en haar rebelse studiecarrière.
Al in 1993 stond u aan de wieg van het sociale media platform De Digitale Stad, dat mensen bekend maakte met het internet. Hoe kwam u op het cyberpad terecht?
„Dat was een samenloop van omstandigheden. In de jaren tachtig leek het einde van de wereld nabij. Het was de tijd van de neutronenbom, grote werkeloosheid en woningnood. Niemand zat op mijn generatie te wachten. Dat gaf ons de vrijheid om onszelf opnieuw uit te vinden. Een do it yourself-mentaliteit waardoor mensen eigen bedrijven opzetten, zelf tijdschriften, radio- en televisieproducties en podia startten. Die tendens werd versterkt en ondersteund door de opkomst van de personal computer. Technologie was hét middel om die onafhankelijkheid te bereiken."
„Daarnaast wil ik graag weten hoe iets in elkaar zit. Hoe kun je anders zorgen dat mensen een eigen handelingsperspectief hebben en geen speelbal zijn van overheden en bedrijven? Het is dus ook belangrijk om onder de motorkap van de technologie te kunnen kijken. Het helpt om te beseffen dat technologie ontworpen is. Wij mensen maken technologie en onze culturele waarden worden in de technologie uitgedrukt. De publieke waarden hebben in de afgelopen dertig jaar niet centraal gestaan. Dat Big Tech zoveel macht heeft, komt doordat we hebben toegestaan dat zij deze macht konden opbouwen. Door bewuste keuzes te maken kunnen we het dus ook weer naar onze hand zetten."
U studeerde filosofie. Wat voor student was u?
„Die doe-het-zelf-mentaliteit zit er bij mij van jongs af aan in. Ook als het op het academische leven aankomt. Op de middelbare school kwam ik al in opstand tegen de vorm van onderwijs en richtte ik het Revolutionair Leerlingen Front op. Toen ik filosofie ging studeren aan de UvA was ik teleurgesteld over de versnipperdheid van het onderwijs, die werd afgedwongen door de overheid. In het eerste jaar kregen we syllabi met drie pagina’s Hegel en twee pagina’s Kant. Hoe kan dat, vroeg ik me af. Ik wilde een écht filosofisch werk lezen."
„Het liefst sta ik met de handen in de klei, of zoals een hacker: met een schroevendraaier in de hand."
„Ik raakte gefascineerd door het onderzoek naar bewustzijn en waarneming. Op een gegeven moment raakte ik daardoor te los van de wereld, leefde steeds meer in een papieren werkelijkheid. Uiteindelijk heb ik de studie niet afgemaakt. Nu schakel ik liever tussen die grote theoretische vragen en de concrete wereld van alledag. Met de handen in de klei, of zoals een hacker: met een schroevendraaier in de hand."
Wat is volgens u de grootste misvatting als het aankomt op internet en privacy?
„Dat mensen denken dat ze hun privacy moeten opgeven voor het gebruik van internet. Alsof dat er nu eenmaal bij hoort. Maar het zijn de verdienmodellen van de techindustrie die tot de inbreuk op onze privacy leiden. We nemen zaken voor normaal aan, die helemaal niet normaal zijn."
„Er staat veel meer op het spel dan alleen privacy. Liever gebruik ik het woord soevereiniteit. Je soevereine handelen is in het gevaar als je op basis van dataprofilering niet meer in aanmerking komt voor een opleiding, een baan, een verzekering of strafvermindering. Je handelen wordt steeds meer ingeperkt doordat het systeem niet naar de persoon kijkt, maar naar de categorisering."
„Ik vind het frappant: wanneer de zeggenschap over ons eigen lichaam ter discussie wordt gesteld, zoals nu het geval is met de vaccinatie, staan mensen wél te stuiteren."
„Ik vind het frappant: wanneer de zeggenschap over ons eigen lichaam ter discussie wordt gesteld, zoals nu het geval is met de vaccinatie, staan mensen te stuiteren. Wanneer er allerlei data over jou wordt verzameld wordt er een inbreuk gemaakt op jouw persoonsintegriteit. Die data is van jou en hoort off limit te zijn om verhandeld te worden. Wij mensen moeten niet verhandeld kunnen worden. De staat mag ons geen vaccinatie opdringen, maar ook ons datalichaam niet binnendringen."
U ontvangt een eredoctoraat vanwege uw inspanningen om open, eerlijke en inclusieve technologie te ontwikkelen. Hoe draagt u hieraan bij als directeur van onderzoeksinstituut en toekomstlab Waag?
„De kernboodschap van Waag is dat technologie fair, open en inclusief moet zijn. Dat betekent dat de samenleving eigenaarschap en kennis moet hebben om mee te kunnen ontwerpen aan de toekomst. Technologie is ten slotte niet neutraal. Degene die data en algoritmes in handen heeft en toegang tot systemen, heeft meer macht dan degene zonder die privileges. Technologie verandert de machtsbalans. Met elke euro die overheden of bedrijven besteden aan data en algoritmes neemt de machtsdisbalans toe."
„Neem de toeslagenaffaire. Probeer als burger maar eens verhaal te halen zonder dat je toegang hebt tot die data. De positie van burgers en maatschappelijke initiatieven neemt af naarmate technologie, data en algoritmes een steeds prominentere rol gaan krijgen in beleid. Om de maatschappelijke democratie te versterken moeten we investeren in het digitale publieke domein."
Wat vindt u ervan dat we geen minister voor digitale zaken hebben?
„Dat is totaal absurd. De noodzaak om een minister aan te stellen is groot. Ik twijfel of het gaat gebeuren. Zoals we een ministerie van Financiën hebben omdat alle beleidsdomeinen een financieel aspect hebben, zo geldt dat ook voor digitalisering. Daar hoor je integraal beleid voor te ontwikkelen."
Is het een uiting van een gebrek aan onwetendheid van de overheid of duidt dit op iets anders?
„De overheid heeft zich weg laten spelen. Allereerst bestaat het idee dat de overheid moet wegblijven met regels, vooral geen moeilijke vragen moet stellen. Dat zou maar slecht voor innovatie zijn. We kampen daarnaast met de illusie dat alleen mensen die informatica hebben gestudeerd nerdy genoeg zijn om technologie te doorgronden. Een misvatting. Digitalisering is een transdiciplinaire wetenschap die zowel alpha-, beta- en gamma-aspecten heeft. Ik ben dan ook blij dat de geestes- en sociale wetenschappen hun positie aan het veroveren zijn. Wat mij betreft zijn dat ook construerende, ontwerpende wetenschappen."
„Er gaan miljarden van het oliekapitaal van de Saoedisch-Arabische kroonprins naar het investeringsfonds dat Uber overeind houdt. Het kapitaal verplaatst zich naar digitale platforms."
Het is geen rooskleurig beeld dat u schetst. Wat kunnen we hier volgens u nog tegen doen?
„Het hele internet moet op de schop. In de jaren negentig zijn er afslagen genomen die we niet hadden moeten nemen. Het is nu een kwestie van herontwerp en reparatie. Dat is net zo’n heroïsche uitdaging als het verminderen van klimaatverandering. Letterlijk, want het gaat om dezelfde kapitaalkrachten en dezelfde belangen. Soms zelfs om dezelfde partijen. Zo gaan er miljarden van het oliekapitaal van de Saoedisch-Arabische kroonprins naar het investeringsfonds dat Uber overeind houdt. Uber had allang failliet moeten zijn, maar wordt in stand gehouden. Waarom? Zij weten dat hun macht tanend is aan de kant van de fossiele brandstoffen. Het kapitaal verplaatst zich naar digitale platforms."
Desalniettemin klinkt u optimistisch. Klopt dat?
„Ik kies ervoor om te zeggen dat het haalbaar is. Dat is niet utopisch, want ik weet: het is een messy world. Ik geloof alleen dat de verbeelding een belangrijke factor is. Het verhaal dat je jezelf vertelt, is leidend voor hoe we gaan handelen. Ik kan niet leven met een narratief dat het geen zin meer heeft. We zijn narratieve wezens, bestaan bij de gratie dat wij van iets een verhaal kunnen maken. Zonder een verhaal vallen we uit elkaar, zijn we kwantumdeeltjes. Ook onze economische modellen zijn verhalen, net als politieke strategieën en wetenschap. Ik ben geen optimist die zegt: door ons handelen gaan we alles oplossen, maar ik denk wel dat we enorme verschillen kunnen maken door een ander narratief te kiezen en ons handelen daarop aanpassen."
„Op dit moment kun je er van op aan dat elke app per definitie zo lek als een mandje is."
Wat zijn de technologieregels die u zelf hanteert?
„Op dit moment kun je er van op aan dat elke app per definitie zo lek als een mandje is en dat er partijen achterzitten die maximaal proberen waarde te onttrekken en zich toe te eigenen. Het feit dat ik een mobiele telefoon heb met een weerapp maakt mij al volledig transparant voor de wereld. Ik maak me weinig illusies."
„Toch maak ik bewuste keuzes. Ik zet opties als stappentellers uit en heb mij al lange tijd geleden van Facebook afgemeld. Maar belangrijker dan dat: ik ga op zoek naar technologieën die geen misbruik maken van hun positie, die privacy respecteren en publieke waarden voorop stellen. Ik zet mij in om zulke initiatieven te stimuleren en roep publieke instituties op om hetzelfde te doen. Door deze uitgangspunten centraal te stellen in bijvoorbeeld aanbestedingsbeleid en inkoop kunnen we een enorme impact hebben. We kunnen het tij nog keren."
Op donderdag 11 november zal Marleen Stikker tijdens de Dies Natalis haar eredoctoraat ontvangen. Burgemeester Femke Halsema zal haar feestelijk toespreken net als erepromotor Piek Vossen. De diesrede wordt verzorgd door Sandjai Bhulai, hoogleraar Business Analytics. Zie voor meer informatie en een link naar de streaming.
